Bağlamada Sap Atması
Bağlamanın sap olarak adlandırılan kısmı çalgının temel çatısını oluşturan önemli bir unsurudur. Diğer temel kısımlar olan göğüs ve tekne ile karşılaştırıldığında, farklı bir işlevsellik arz eder. Üzerinde bulundurduğu burgular yardımıyla tellerin gerili kalmasını, üzerine bağlanan perdeler ile farklı seslerin elde edilmesini sağlar. Bu yönüyle icranın ana unsurudur.
Bağlama Sapında Kullanılan Ağaçlar
Kayın, bağlamada kullanılan en eski sap malzemesidir. ‘Sarı gürgen’ ya da sadece ‘gürgen’ olarak da adlandırılır. Bu ağaca ‘sarı’ da denmesinin sebebi ‘akgürgen’ diye adlandırılan başka bir gürgen çeşidinin varlığıdır. Gürgen, sert ağaç kategorisinde değerlendirilen bir ağaçtır. Bağlamanın bir diğer ana sap malzemesi de Akçaağaç ya da diğer adıyla Kelebek ağacıdır. Bu ağaç bağlamanın yapım geleneğinde yokken, 80’li yıllardan itibaren kullanılmaya başlanmıştır. Kelebeğin ana malzeme olarak kullanıldığı çalgı kemandır. Bazı çelik telli gitarlarda da kullanılmaktadır. Bu gün ağırlıklı olarak kullanılan bu üç ağacın dışında geçmişte erik ağacının da sap için kullanıldığı bilinir.
Sap atmasın diye ustalar önce saza sap olarak seçtikleri 5 x 5 şeklindeki kalası önce ortadan 2 ye bölerler sonra kalan kısımları da orta dan 2 ye dikine bölerler ve böldükleri ağaçları kesitlerinin tam tersi şeklinde birleştrip yapıştırırlar bu şekilde ağacın kendinden yamulmalara meyilli olgusuna çözüm bulmuş olup bu şekilde kullanırlar.
Sapa Binen Yükler
Sapa binen yüklerin anlaşılması, arzu edilen dengenin kurulabilmesi açısından çok önemlidir. Bu yük, tellerin gerilmesinden kaynaklanan, adeta sapı ortadan bükmeye ya da ikiye katlamaya çalışan bir kuvvettir. Sap, mukavemeti oranında bu kuvvete karşılık verir. Ancak bu kuvvet karşında esnememesi mümkün değildir. Bu yüzden, esneyeceği kadar bir miktar sapın üst yüzünden yontulur ve böylece esneme ya da çeki payı denilen pay sapa verilmiş olur. Diyebiliriz ki çok sevdiğimiz bağlamamızda bize sıkıntı olan iki sorundan biridir sap atması dediğimiz olay. Bu yazımız da bu sorunu ve çözümlerini ele alacağız
Sap Problemleri
Bağlamada Sap Atması Nedir ?
Aslında sap atması mecazi bir kavram olup sapın bir yere gittiği yoktur. İşin aslı sapın durması gereken pozisyondan öne doğru, geriye doğru ya da merkezden hareket etmesidir.
Sapın İleri Doğru Gitmesi
Bunun temel sebebi; sapın tellerin çekim gerilimine dayanamayarak eğilmesidir. Ağacın yeterince kuru olmaması bu durumu kolaylaştıran bir etkendir. Bu durumunda sap ile teller arasında ki mesafe artar ve teller havaya kalkarak bağlama rahat çalınamayan bir duruma gelir. Sapı atmış sazlarda alt telde sol-la-si gibi orta ve tiz perde bölgelerinde perdeye çarpma yapabilir. İcra sırasında perdelere basınca bağlama cızırtı yapar. Bu durumda klavye rahatlığı gider ve özellikle tavırlı parçaların (Zeybek, Azeri tavrı vb.) çalımı zorlaşır.
Çözümü
Sorunun atölye ortamında çözülmesi gerekir. Atmış sapların telafisi için oluşan çukurluğun giderilmesi gerekir. Bunun için ya çukura polyester uygulanarak oluşan milimetrik boşluk giderilir ya da sapın uç kısmından yontulmak suretiyle tesviye edilir.
Sapın Geri Doğru Gelmesi
Daha az karşılaşılan bir sorun olup bağlamanın yapımı sırasında sapa fazla esneme payı verilmesinden dolayı ‘geride kalmasıdır’. Bu tip sazlarda üst eşiğe yakın olan pes perdelerde çarpmalar olur. Telleri uzun süre gevşek kalan sazlarda da sapın üzerindeki çekim azaldığı için sapın rahatlayarak geriye kaçtığı da görülür. Perdeye basıldığında da teller sapa çarparak temiz bir ses elde edilmesini engeller. Üst perdelerde daha çok görülür.
Çözümü
Sorunun atölye ortamında çözülmesi gerekir. Bu işleme tesviye adı verilir. Sap üzerinde gerekli alanlarda planya ile talaş kaldırma ve zımparalama yöntemleriyle sap uygun konuma getirilir. Sapa çok fazla tesviye işleminin görmesi sapın incelmesi gibi başka bir büyük sorun doğurur.
Sapın geri gelmesi durumunda bağlamanın telin kopmayacağı bir dik akortta bir süre bırakılarak sap ters yöne doğru gitmeye zorlanabilir. Orta eşik daha yüksek bir orta eşik ile değiştirilerek denenebilir. Bunlar kesin çözüm değildir. Kesin çözüm tesviye işlemidir.
Bağlamada Sap Atması Niçin Olur ?
Bu konu bağlamanın en önemli sorun olup hem üretici ye hem kullanıcıya eşit sorumluluk düşmektedir.
Yapan usta açısından:
Bağlamada sapında kullanılacak ağacın doğal ortamda en az iki yıl kurutulmuş olması gerekir.
Fırınlama yöntemi kullanılmaması gerekir.
Sap gövde ile birleşme noktasında ağaç liflerinin dik olan kısmının kullanılması gerekir.
Atölye ortamının gerekli sıcaklık ve nem ortamında tutulması gerekir.
Kullanıcı açısından:
Bağlamanın yapıldığı ortam ile icra edilecek ortamın iklim şartlarının örtüşmesi. Yani kıyı bölgelerde imal olmuş bir bağlamanın karasal iklim ortamında çalınması ya da tam tersi bir durum.
Şu durum unutulmamalıdır Siz en iyi ağaçlardan en iyi ustaya bir bağlama yaptırdınız. 1. Aşama hatasız ama siz enstrümanınızı gerekli sıcaklık ve nem ortamında koruyamazsanız enstrümanınız da bozulma olacaktır.
Bağlamanızı asarak ya da sapını bir yere dayayarak saklamanızda da sapın atmasını etkilemektedir.
Soru : Elimde ağacı kurumuş 20 yıllık bir bağlama var yukarıda yazılanlar halen geçerli mi?
Cevap: Ağaç yanıp kül olana kadar yaşamaya devam eder, ister 1 yıllık olsun ister 35 yıllık siz gerekli şartları sağlamazsanız enstrüman zarar görebilir.
